Mảnh đất Suối Giàng của huyện Văn Chấn, Yên Bái - nơi có 98% đồng bào dân tộc Mông sinh sống tập trung chủ yếu là người Mông si (hay còn gọi là Mông hoa). Đây là một cộng đồng có truyền thống dân tộc đậm đà bản sắc văn hóa, nổi bật là nghệ thuật tạo hình trên nền trang phục được người Mông hoa lưu giữ, bảo tồn, phát huy.
Nhọc nhằn cách làm trang phục
Trồng lanh, dệt vải để làm ra trang phục là công việc vất vả và cầu kỳ, nó đòi hỏi sự khéo léo và kiên trì của phụ nữ Mông. Người Mông rất ưa chuộng vải lanh bởi nó có độ bền cao. Bó lanh cắt về được phơi nắng khoảng một tuần rồi tước sợi. Sau đó đưa vào cối giã mềm rồi nối lại. Lanh cuốn thành từng cuộn tròn và mang đi giặt, luộc cho tới khi sợi lanh mềm và trắng thì mang phơi rồi dùng guồng chia sợi trước khi mắc vào khung cửi để dệt nên những tấm vải thật đẹp.
Bất cứ đâu, trong những phiên chợ đông đúc hay khi đi trên đường, lúc nào người phụ nữ Mông cũng luôn tay se lanh, nối lanh. Đây là công việc không những thể hiện sự khéo tay, chăm chỉ mà còn là tiêu chí đánh giá tài năng, đạo đức, phẩm chất và cách làm ăn của phụ nữ Mông. Chị Sổng Thị Mai – thôn Pang Cáng, xã Suối Giàng cho biết: “Nếu con gái Mông không tự làm lấy trang phục, không se lanh và thêu thì người yêu của người Mông bảo con gái này lười lắm, không chịu khó nên không lấy. Phụ nữ Mông ra chợ hoặc đi chơi mặc váy mới, đẹp thì con trai Mông mới thích”. Không những thế, người phụ nữ khi đã làm mẹ còn có nghĩa vụ dạy bảo con gái trồng lanh và làm thổ cẩm. Trẻ em người Mông được hướng dẫn làm công việc này từ khi còn rất nhỏ.
Với người Mông hoa, sau khi đã dệt thành vải thì họ sẽ bôi sáp ong lên vải trắng những đường hoa văn hình học theo ý muốn sau đó mới đem nhuộm chàm. Người phụ nữ kết hợp cả ba kỹ thuật là thêu, vẽ sáp ong và chắp vải để tạo nên những họa tiết trên nền y phục. Họ thêu hoa văn không cần mẫu. Chỉ dùng để thêu thường là sợi tơ tằm có độ bền cao và giữ được màu. Những bộ trang phục rực rỡ sắc màu thổ cẩm, đặc trưng cho dân tộc Mông đã được hình thành theo năm tháng nhọc nhằn của người phụ nữ Mông.
Sự tinh tế khó nhầm lẫn
Trang phục truyền thống của phụ nữ Mông gồm áo xẻ ngực, váy, tấm vải che phía trước váy, thắt lưng và xà cạp. Áo của người phụ nữ (tiếng Mông là so) có cổ phía trước hình chữ V, được nẹp thêm vải màu tuỳ thích; phía sau là một bức thêu hình chữ nhật được trang trí hoa văn rất hài hòa, trang nhã và gắn đồng bạc, tạo âm thanh vui nhộn cho bộ trang phục. Hai ống tay áo thường được thêu hoa văn là những đường vằn ngang với đủ màu sắc từ nách đến cửa tay. Đây là nơi hoa văn tập trung nhiều nhất làm nổi bật chiếc áo của người Mông.
Váy phụ nữ Mông (gọi là Ta) là loại váy mở, có nhiều nếp gấp, rộng, khi xòe ra có hình tròn như bông hoa. Phần cạp váy được khâu xếp lại cho vừa một vòng bụng và có hai dây để buộc. Trên nền váy chàm, hoa văn được thêu, in hoa và ghép vải hoa thật ấn tượng và độc đáo. Phần thêu hoa văn được thực hiện ở nửa dưới của váy. Chị Vàng Thị Mảy – thôn Giàng B cho biết: “Từ trước đến giờ được Mẹ dạy cho cách thêu hoa văn như thế này thì đến bây giờ vẫn thêu như thế thôi. Người Mông thích cái gì là thêu cái đấy, đủ màu sắc cho váy nó đẹp”. Hoa văn (tiếng Mông gọi là pàng tau) trong trang phục của người Mông hoa chủ yếu là hoa văn hình học như hình chữ nhật, hình vuông, hình thoi, hình xoáy ốc.... Những mô típ hoa văn được hình thành trên cơ sở sợi ngang của kỹ thuật dệt trên khung cửi và sau này được lặp lại trong kỹ thuật thêu. Màu sắc chủ đạo được thêu trên váy là màu xanh, đỏ, đen, vàng. Nói đến trang phục của phụ nữ Mông không thể thiếu được “lăng” là chiếc thắt lưng. Cùng với “lăng” là “xế” (là tấm vải che trước váy) và “khử lau” (xà cạp quấn chân). Đồng bào Mông quan niệm, đeo “xế” và quấn xà cạp là thể hiện sự ý tứ và kín đáo của người phụ nữ. Phụ nữ Mông thường để tóc dài và quấn vòng quanh đầu rồi đội khăn, tạo nên một sắc thái độc đáo riêng khó nhầm lẫn với các dân tộc khác.
Nhận dạng con trai người Mông
Không rực rỡ sắc màu, không nổi bật nhưng trang phục của con trai người Mông độc đáo và riêng có. Áo ngắn đến thắt lưng, cổ áo có một cánh kéo dài sang bên nách trái và có một đường viền hoa văn trang trí. Khi chưa có người yêu thì mẹ và chị sẽ là người làm chiếc áo cho người con trai Mông. Khi người con trai Mông có người yêu thì người phụ nữ đó sẽ làm những hoa văn trang trí ở viền cổ và trên cánh tay để tặng cho người mình yêu. Lúc chiếc áo hoàn thành với đầy đủ hoa văn trang trí thì cũng là lúc hai người sẽ thành vợ thành chồng. Con trai dân tộc Mông mặc quần màu đen, ống rất rộng để có thể leo đồi, núi và múa khèn dễ dàng. Trong trang phục của nam giới người Mông còn có chiếc thắt lưng (còn gọi là lăng dua la) với nhiều ý nghĩa khác nhau. Anh Vàng A Giao - thôn Pang Cáng, xã Suối Giàng cho biết: “Người con trai dân tộc Mông lúc ở nhà hay đi chơi hội thì thể hiện là có hay chưa có người yêu bằng hai chiếc thắt lưng xanh và đỏ. Nếu đeo một thắt lưng xanh thì tức là người con trai Mông mới chỉ có một mình, còn thắt cả hai thắt lưng xanh và đỏ thì có nghĩa là người này đã có đôi có cặp”.
Trang phục của cả nam và nữ dân tộc Mông đều là do đôi bàn tay khéo léo của người phụ nữ dân tộc Mông làm ra. Với sự cần cù và trí tưởng tượng phong phú, người phụ nữ Mông đã trở thành người nghệ sĩ tạo nên những tác phẩm nghệ thuật làm say đắm lòng người. Những tác phẩm đó đã phản ánh được những giá trị thẩm mỹ, góp phần tạo thêm sự phong phú và đa dạng trong đời sống văn hóa, tinh thần của người Mông.